M.Ö. 3. yüzyılda yaşayan Yunan bilgesi Eratosthenes, sadece bir sopa, bir gölge ve keskin bir zihinle, Dünya’nın çevresini neredeyse kusursuz bir doğrulukla hesaplamayı başardı. O gün atılan bu bilimsel adım, insanlık tarihinin en parlak düşünce deneylerinden biri olarak hâlâ hayranlıkla anılıyor.
Eratosthenes’in hayatı, merakın ve gözlemin gücünü temsil ediyor. M.Ö. 276 yılında, bugün Libya sınırları içinde yer alan Kirene’de doğan bu çok yönlü bilim insanı; matematik, astronomi, coğrafya ve felsefe alanlarında çağının ötesinde işler başardı. Antik dünyanın en büyük bilgi hazinesi olan İskenderiye Kütüphanesi’nin başkütüphaneciliğini yaparken, yalnızca kitapları değil, doğayı da okumayı bildi.
Gölgenin Ardındaki Gerçek
Eratosthenes’in tarihi keşfi, bir gözleme dayanıyordu. Güney Mısır’daki Syene (günümüzde Aswan) kentinde, her yıl 21 Haziran günü öğle vakti güneş ışınları tam tepeden geldiği için nesneler gölge bırakmıyordu. Ancak aynı anda İskenderiye’de cisimler gölge oluşturuyordu. Bu basit fark, Dünya’nın düz değil, eğimli olduğunu ortaya koyuyordu.
Gnomon ile Gelen Aydınlanma
Bu gözlemden yola çıkan Eratosthenes, yaz gündönümünde İskenderiye’de dik bir sopa (gnomon) yerleştirerek gölgenin oluşturduğu açıyı ölçtü. Bu açı yaklaşık 7.2° idi — yani tam bir çemberin 1/50’si. Syene ile İskenderiye arasındaki mesafeyi de yaklaşık 5.000 stadyum (yaklaşık 800 kilometre) olarak hesapladı. Basit bir orantı ile Dünya’nın çevresini hesapladı:
800 km × 50 = 40.000 km
Bugünkü modern ölçümlerle karşılaştırıldığında Dünya’nın çevresi 40.075 kilometre olarak biliniyor. Bu da, Eratosthenes’in ölçümünün yalnızca %1’den daha az bir hata içerdiği anlamına geliyor — üstelik hiçbir gelişmiş teknoloji olmadan.
Bilimin Evrensel Dili
Eratosthenes’in yöntemi, bilimsel düşünmenin gücünü ve gözleme dayalı akıl yürütmenin önemini simgeliyor. Bu hesaplamayla birlikte:
Dünya’nın yuvarlaklığı deneysel olarak kanıtlandı,
Coğrafi ölçüm tekniklerinin temeli atıldı,
Bilimsel yöntemin temelleri şekillendi.
Zamanı Aşan Bir Miras
Bugün uydularla Dünya’yı santim santim ölçebiliyoruz. Ancak, Eratosthenes’in yalnızca gölgeleri okuyarak yaptığı hesaplama, insan aklının sınırsız potansiyelini bize hatırlatmaya devam ediyor.
Bu tarihi deney, “bilim” kelimesinin içini dolduran en yalın tanımı yapıyor: Gözlem, akıl ve cesaret.
Eratosthenes’in izinden yürüyen her bilim insanı için, yere düşen o gölge bir başlangıç noktasıdır.
Ve bazen bir çığır açmak için sadece bir sopa yeter.
